Kwestia odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wciąż kontrowersyjna

Na etapie prac sejmowych znajduje się projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, który na początku 2019 roku został przyjęty przez Radę Ministrów. Proponowane rozwiązania legislacyjne stanowią istotne i znaczące zmiany w stosunku do dotychczasowych rozwiązań, o których mowa w ustawie z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Jak wynika z uzasadnienia do projektu ustawy, potrzeba zmian wynika z konieczności zwiększenia efektywności narzędzi i mechanizmów wykorzystywanych do zwalczania poważnej przestępczości o charakterze gospodarczym i skarbowym. Analogiczne rozwiązania funkcjonują w większości państw UE i OECD. Przykładowo, odpowiedzialność karną podmiotów zbiorowych przewidziano w USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii czy Holandii.

Szeroki wachlarz zmian sprawia, że w niniejszym artykule zarysowany zostanie jedynie ich kierunek mając na uwadze całokształt projektowanych rozwiązań.

Wprowadzeniem do kolejnych uwag będzie określenie zakresu przedmiotowego projektu ustawy, który w sposób zasadniczy zmienia dotychczas przyjęte rozwiązanie. W ustawie z 2002 r. art. 16 wskazywał bowiem zamknięty katalog przestępstw, których popełnienie wiązało się z odpowiedzialnością podmiotu zbiorowego. Analogicznego rozwiązania nie znajdziemy w projekcie ustawy. Dokonuje ona znacznego rozszerzenia zakresu przedmiotowego w ten sposób, że określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Tak przyjęte ogólne rozwiązanie zostało doprecyzowane w art. 5 oraz 6 projektu ustawy poprzez wskazanie, że podmiot zbiorowy odpowiada także za działania lub zaniechania organu bądź członka organu oraz czyny popełnione przez osoby, nad działalnością  których podmiot ten sprawuje nadzór bądź ponosi winę w wyborze osoby fizycznej, jeżeli działania lub zaniechania takich osób pozostają w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością.

Na tle powyższych uwag szczególne znaczenie ma projektowany art. 7, który jest wyrazem uniezależnienia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności osoby fizycznej. Zakłada on bowiem, że możliwe będzie pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności także wówczas, gdy nie udało się zidentyfikować sprawcy, sprawca zmarł bądź zachodzi okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego.

Kolejna zasadnicza zmiana, która wywołuje najwięcej emocji w związku z projektowaną ustawą dotyczy rodzajów i wysokości kar. Dotychczas kwestię tę regulował art. 7 ustawy z 2002 r. ustalając minimalny próg możliwej do wymierzenia kary pieniężnej na poziomie 1000 złotych. Górną granicę stanowiła kwota 5 000 000 złotych, jednak nie więcej niż 3% przychodu w danym roku obrotowym. Projekt ustawy znacząco zmienia wskazane wyżej progi wprowadzając dwa rodzaje kar orzekanych wobec podmiotu zbiorowego.

Pierwszą z nich jest kara pieniężna, która zgodnie z treścią projektowanego art. 17 może zostać orzeczona w wysokości od 30 000 do 30 000 000 złotych. W tym miejscu warto nawiązać do art. 63 projektu ustawy, w którym przewidziano możliwość wystąpienia przez prokuratora z wnioskiem o udzielenie podmiotowi zbiorowemu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Oczywiście skorzystanie z wskazanej instytucji będzie możliwe po spełnieniu szeregu warunków. Jednym z nich jest uiszczenie przez podmiot zbiorowy kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze pieniężnej grożącej za czyn zabroniony, lecz nie większej niż 3 000 000 złotych.

Drugim rodzajem możliwej do orzeczenia kary jest rozwiązanie podmiotu zbiorowego. Karę tego rodzaju sąd będzie mógł orzec wówczas, gdy czyn zabroniony zagrożony jest karą pozbawienia wolności nie niższą niż 5 lat, dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, a kara innego rodzaju byłaby niewystarczająca do osiągnięcia jej celów. W takim przypadku majątek podmiotu zbiorowego przejdzie na rzecz Skarbu Państwa.

Projekt ustawy wprowadza także katalog środków orzekanych wobec podmiotu zbiorowego. Należą do nich m.in. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, zakaz prowadzenia działalności określonego rodzaju, zakaz korzystania z dotacji i subwencji oraz zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne. W/w środki orzeka się w granicach od 6 miesięcy do 10 lat.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na aspekt proceduralny na gruncie projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Szczególnie szerokie uprawnienia przyznane zostały prokuratorowi, który zgodnie z projektowanym art. 35 ust. 3 dokonuje wyłącznej oceny interesu społecznego podejmując decyzję w przedmiocie zainicjowania postępowania, przedstawienia zarzutów oraz zakończenia postępowania. W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania możliwe będzie także zastosowanie wobec podmiotu zbiorowego zarządu przymusowego, jeżeli dalsza jego działalność mogłaby sprowokować popełnienie kolejnego czynu zabronionego bądź wyrządzić szkodę.

Projekt ustawy wywołuje sporo kontrowersji. Większość zmian ma charakter rewolucyjny. Na gruncie nowej ustawy nie będzie bowiem konieczności uzyskiwania wcześniejszego prejudykatu (wyroku skazującego osobę fizyczną). Krytyczne wobec projektu głosy wskazują na brak proporcjonalności wprowadzanych obciążeń oraz drastyczne zwiększenie ryzyka prowadzonej działalności. Negatywne emocje wzbudza także rozszerzenie zakresu przedmiotowego ustawy w porównaniu do dotychczas obowiązujących rozwiązań. Na dokonanie oceny proponowanych rozwiązań legislacyjnych musimy jednak poczekać do momentu praktycznego ich zastosowania.