Nieważność umowy o kredyt frankowy a rozliczenie wzajemnych roszczeń przez bank i kredytobiorcę (frankowicza)

W orzecznictwie sądowym ścierają się obecnie dwie koncepcje, dotyczące wzajemnego rozliczenia banku i kredytobiorcy (frankowicza), w przypadku stwierdzenia nieważności umowy o kredyt frankowy. Rozbieżność została przedstawiona do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu ponad pół roku temu (sygn. akt III CZP 41/20), a w ostatnim czasie, o jej usunięcie wystąpił również Rzecznik Finansowy.

W związku z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., wydanym w sprawie o sygn. akt V CSK 382/18 (wyrok dotyczył kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego), dominować zaczęło dochodzenie przez frankowiczów unieważnienia umów o kredyt frankowy.

Jednakże samo uzyskanie unieważnienia umowy, z uwagi na abuzywność postanowień umownych, nie przesądza samo przez się, jak powinno nastąpić wzajemne rozliczenie stron umowy kredytowej. Unieważnienie odnosi bowiem skutek z mocą wsteczną, wskutek czego bank zobowiązany jest zatem do zwrotu kredytobiorcy wszystkich wpłat, które ten dokonał przez czas trwania kredytu (przy uwzględnieniu 10-letniego okresu przedawnienia), natomiast kredytobiorca jest zobowiązany do zwrotu bankowi kwoty otrzymanego kredytu (wg w mojej ocenie kontrowersyjnego stanowiska, roszczenie banku przedawnia się w terminie 3 lat od daty żądania przez konsumenta [frankowicza] unieważnienia umowy). Wypracowano w tym zakresie dwie teorie:

1)     zgodnie z teorią salda -  ,,(…) która w razie upadku (nieważności) obustronnie wykonanej umowy wzajemnej - nakazuje uwzględniać saldo rozliczeń pomiędzy stronami i uwzględniać roszczenie tylko tej strony, która pozostaje wzbogacona, po uwzględnieniu wszystkich roszczeń stron” (sygn. akt V CSK 382/18),

2)     zgodnie z teorią dwóch kondykcji - ,,(…) każde roszczenie o wydanie korzyści należy traktować niezależnie, a ich kompensacja jest możliwa tylko w ramach instytucji potrącenia.” (sygn. akt V CSK 382/18).

Konsekwencją teorii salda jest wyliczenie przez Sąd, która ze Stron procesu ma większe roszczenie (czy więcej do zwrotu ma frankowicz, czy też bank). Jeżeli frankowicz, który wniósł pozew będzie uprawniony do większej kwoty, zostanie mu zasądzona odpowiednia suma, stanowiąca różnicę pomiędzy jego roszczeniem, a roszczeniem banku. Jeżeli natomiast kwota, przysługująca frankowiczowi będzie mniejsza, nie zostanie mu zasądzona żadna suma, a ,,jedyną” korzyścią wyroku, będzie unieważnienie umowy.

Konsekwencją teorii dwóch kondykcji jest uznanie, że pomimo, iż z roszczeniem frankowicza o unieważnienie i wypłacenie mu wpłaconych kwot jest związane roszczenie banku o zwrot wypłaconej kwoty kredytu, roszczenie banku nie może pomniejszać roszczenia frankowicza, chyba że bank dokona potrącenia tych roszczeń. W odmiennym przypadku, bank powinien zasądzić na rzecz frankowicza kwotę wpłat, jakich dokonał on na rzecz banku przez ostatnie 10 lat.

Powyższa rozbieżność (pomimo iż w cytowanym orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia  11 grudnia 2019 r. opowiedziano się jednoznacznie za teorią dwóch kondykcji), występująca w obecnym orzecznictwie, rodzi poważne problemy faktyczne, gdyż utrudnia przesądzenie, czy w pozwie powód (frankowicz) powinien domagać się wyłącznie unieważnienia umowy (jeżeli jego roszczenie jest mniejsze od roszczenia banku) czy także zapłaty, a jeżeli tak to w jakiej kwocie. Jednocześnie wątpliwości rodzi, czy w przypadku wniesienia osobnego pozwu przez bank przeciwko frankowiczowi, Sąd rozpoznający sprawę, będzie związany stanowiskiem Sądu w sprawie z powództwa frankowicza przeciwko temu bankowi.

W związku z powyższą rozbieżnością, w dniu 12 maja 2020 r., przedstawiono Sądowi Najwyższemu (sygn. akt III CZP 41/20) kilka pytań prawnych, w tym ,,Czy w przypadku nieważności (art. 58 k.c.) lub bezskuteczności (art. 385[1] § 1 k.c.) umowy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego, w wykonaniu której konsument uzyskał od banku określony kapitał i następnie dokonywał na rzecz banku spłaty rat kredytu, na rzecz każdej ze stron powstaje samodzielne roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.), czy tylko jedno roszczenie, którego przedmiotem jest różnica w wartości wzbogacenia każdej ze stron, a więc przysługujące tylko tej stronie, której świadczenie miało większą wartość?”.

Na powyższe pytanie nie udzielono odpowiedzi do dnia dzisiejszego.

Jego istotność wskazuje nadto fakt, iż w ostatnich dniach z analogicznym zapytaniem wystąpił Rzecznik Finansowy (24 wniosek o podjęcie uchwały mającej na celu rozstrzygnięcie rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych w zakresie zasad według których klient i bank powinny rozliczyć kredyt “walutowy” w przypadku uznania umowy za nieważną – opublikowane na stronie Rzecznika w dniu 23 października 2020 r.).

Powyższy problem jest jednym z wielu, które występują w sprawach frankowych – wskazać można m.in. kurs wg jakiego powinny zostać przeliczone franki na złotówki, w przypadku ,,odfrankowienia” umowy, gdy frankowicz dokonywał wpłat we franku, sposób ustalenia wysokości roszczenia w przypadku ,,odfrankowienia” kredytu czy wreszcie prozaiczna trudność polegająca na braku możliwości uzyskania stosownych dokumentów od banku.

Pomimo iż sprawy frankowe znajdują się obecnie na bardzo dynamicznym etapie, z uwagi na wciąż kształtujące się orzecznictwo, dochodzenie roszczeń przez frankowiczów jest obecnie wysoce uzasadnione, z uwagi na bardzo korzystne orzecznictwo sądów.