Pozorność stosunku pracy a ubezpieczenie społeczne

Z tytułu wykonywania pracy każdy pracownik jest obowiązkowo objęty ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, chorobowym, wypadkowym oraz zdrowotnym, których składki opłaca pracodawca. Pracodawca ma obowiązek zgłosić pracownika do ubezpieczeń w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych [dalej także: ZUS], a ponadto dopełniać wszelkich formalności dotyczących takiego zgłoszenia czy aktualizacji danych. Życie pisze różne scenariusze i nieraz dochodzi do naruszeń na tym polu, zwłaszcza zawierania pozornych umów o pracę, które nieustannie ściga ZUS.

Tak było na przykład w dwóch sprawach toczących się przed Sądem Apelacyjnym w Poznaniu.

Stan faktyczny pierwszej z nich przedstawiał się następująco:

Pracownica zaczęła wykonywać pracę w sklepie w ramach „przyuczenia”. Dwa tygodnie później podpisano umowę o pracę, w wyniku czego pracodawca zgłosił pracownicę do ZUSu. Następnie, ubezpieczona dowiedziała się, że jest w zagrożonej ciąży i od tamtej pory przebywała na zwolnieniu lekarskim, a sama umowa została przedłużona do dnia porodu.

Jako że przez cały czas trwania ciąży ubezpieczona odbierała zasiłek, ZUS wydał decyzję, w której stwierdził, że nie podlegała ona ubezpieczeniu. W uzasadnieniu, odniesiono się do specyfiki stosunku pracy i zaznaczono, że ubezpieczona nie wykonywała pracy na rzecz płatnika składek, pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez niego od pierwszego do ostatniego dnia zgłoszenia jej do ubezpieczeń, a co za tym idzie do nawiązania stosunku pracy nie doszło.

Ubezpieczona złożyła odwołanie, w którym wskazała iż pracę na rzecz płatnika wykonywała już przed podpisaniem umowy – w okresie uznanym za „przyuczenie”. Co prawda, w tym okresie nie widnieje ona na listach płac sporządzonych przez płatnika, jednak płatnik wypłacił jej wynagrodzenie w formie gotówkowej.

Sąd Okręgowy przychylił się do argumentacji odwołującej: „dla objęcia ubezpieczeniem społecznym z tytułu wykonywania pracy zasadnicze znaczenie ma nie to, czy umowa o pracę została zawarta i czy jest ważna, lecz to, czy strony umowy rzeczywiście pozostawały w stosunku pracy”. Do cech charakterystycznych stosunku pracy zalicza się: dobrowolność wykonywania pracy przez pracownika, osobisty charakter tej pracy, jej odpłatność, podporządkowanie pracownika pracodawcy, świadczenie pracy na rzecz pracodawcy, ponoszenie przez pracodawcę ryzyka realizacji zobowiązania, ciągłość świadczenia pracy oraz jej zespołowy charakter. Skoro zatem, wedle ustaleń postępowania dowodowego, ubezpieczona przystąpiła do świadczenia pracy na rzecz płatnika składek, a ten świadczenie to przyjmował i wypłacił jej wynagrodzenie, nie sposób uznać, iż zachodziła w tym wypadku pozorność stosunku pracy.

ZUS złożył apelację, jednak Sąd Apelacyjny uznał ją za oczywiście bezzasadną. SA wskazał iż zgodnie z zasadami doświadczenia życiowego, gdyby uznać, że odwołująca nie wykonywała pracy u płatnika składek, to nie zostałaby podpisana z nią umowa o pracę. Ponadto, odrzucił argumentację organu rentowego, z której wynikałoby iż sam fakt spodziewania się dziecka jest przesłanką uniemożliwiającą podjęcie pracy. Podsumowując, nie można przyjąć że zawarcie umowy o pracę miało charakter pozorny, bowiem „stosunek pracy może zostać nawiązany także bez formalnego zawarcia umowy o pracę przez czynności konkludentne i tak miało miejsce w odniesieniu do odwołującej”.

Inaczej było w przypadku drugiej zawisłej przed sądem sprawy.

Pracownica oraz płatnik składek będący jej ojcem, podpisali umowę o pracę. Kilka tygodni później, lekarz ginekolog stwierdził, że jest ona w 10. tygodniu ciąży. Przez następny miesiąc pracownica towarzyszyła ojcu w rozmowach z klientami kantoru, dzwoniła z informacjami o korzystnym kursie walut. Była to już druga sytuacja, w której ta sama pracownica została zgłoszona do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych jako pracownik tego samego płatnika na parę tygodni przed stwierdzeniem u niej ciąży.

ZUS wydał decyzję, wg której ww. pracownica nie podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom. Zdaniem organu, umowa o pracę była właśnie pozorna, a czynności wykonywane przez kobietę zakwalifikowano jako pomoc rodzinną przy prowadzeniu firmy. Postępowanie przeprowadzone przez organ wykazało, iż obowiązki powierzone ubezpieczonej przed jej zatrudnieniem, oraz bezpośrednio po przejściu na urlop, wykonywały te same osoby.

Od decyzji odwołała się zarówno pracownica, jak i pracodawca. Oboje zaznaczyli, że sam fakt powiązania rodzinnego nie świadczy o tym, iż pracownica nie wykonywała pracy. Ponadto, wbrew ustaleniom ZUS, pracownica i pracodawca wskazali, iż przed zawarciem umowy nie byli świadomi ciąży kobiety.

Sąd Okręgowy oddalił odwołania, wskazując że „w myśl art. 83 § 1 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy.”

Wedle Sądu, postępowanie dowodowe potwierdziło iż czynności wykonywane przez pracownicę, miały jedynie na celu pozorować świadczenie pracy, a faktycznie nie były realizowane w warunkach zatrudnienia pracowniczego. Wątpliwości budził także fakt, iż płatnik nie zatrudnił nikogo na jej zastępstwo – co wskazuje na brak gospodarczej potrzeby zatrudnienia pracownika wykonującego obowiązki odwołującej. Ustalono ponadto, że zarówno odwołująca, jak i płatnik, wiedzieli o jej ciąży już w dniu podpisywania umowy, zatem nie trudno jest przypisać im zamiar uzyskania nienależnych świadczeń związanych z ciążą i macierzyństwem.

Płatnik składek wniósł apelację od wyroku, jednak Sąd uznał argumentację I instancji za słuszną i oddalił apelację jako bezzasadną. Sąd wskazał, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, dla powstania stosunku pracy nie wystarcza wykonywanie jakichkolwiek czynności, a dopiero takich, które są wykonywane na warunkach zatrudnienia pracowniczego. Tu trzeba przypomnieć, że zadania realizowane w reżimie pracowniczym muszą być wykonywane pod kierownictwem w ściśle określonym miejscu i czasie, co wynika wprost z art. 22 kodeksu pracy (więcej cech stosunku pracowniczego zostało wymienionych wyżej).

Warto zwrócić też uwagę na to, że w obu orzeczeniach, Sąd Apelacyjny zgodził się co do tego, że podjęcie pracy przez kobietę w ciąży, nawet gdyby jej nadrzędnym celem było uzyskanie świadczeń, nie jest ani sprzeczne z prawem, ani nie stanowi jego obejścia, ani nawet nie narusza zasad współżycia społecznego.

Reasumując, przed uznaniem, iż umowa o pracę zawarta jest tylko pozornienależy zbadać całokształt okoliczności. Stwierdzenie, czy mamy do czynienia z nawiązaniem prawdziwego stosunku pracy pomiędzy płatnikiem składek a pracownikiem, na pewno nie należy do najprostszych. Natomiast bogate orzecznictwo Sądów powszechnych stanowi swoisty kompas wyznaczający kierunki interpretacyjne.