TSUE wyznacza granice ochrony konsumentów – frankowiczów

Dnia 16 marca 2023 r. wydany został kolejny wyrok [1] Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w polskiej sprawie z zakresu kredytów indeksowanych do franka szwajcarskiego. Sąd polski poprzez pytania prejudycjalne dążył do rozstrzygnięcia między innymi kwestii czy skutki nieważności umowy kredytu oceniane są jedynie na gruncie prawa krajowego oraz jak szeroko sąd może badać sytuację konsumenta w celu oceny odpowiedniego poziomu ochrony.

Pytania prejudycjalne

Przed Sądem Rejonowym dla Warszawy-Woli w Warszawie toczyła się sprawa kredytobiorców przeciwko bankowi dotycząca umowy kredytu hipotecznego zawartej na okres 360 miesięcy, opiewającego na kwotę 339 881,92 PLN, indeksowanego franka szwajcarskiego (CHF).

Powodowie wskazywali, że warunki mechanizmu indeksacji są nieuczciwe, ponieważ w braku szczególnych przepisów zawartych w samej umowie kurs wymiany stosowany do obliczenia rat kredytu był określany przez bank w sposób dyskrecjonalny.

Wobec powyższego, Sąd Rejonowy, rozpatrując sprawę, doszedł do wniosku, że postanowienia dotyczące mechanizmu indeksacji należy uznać za klauzule niedozwolone oraz że wobec wyeliminowania tych postanowień umowa obiektywnie nie będzie mogła być wykonywana. Wskutek eliminacji postanowień dotyczących mechanizmu indeksacji należałoby uznać, że umowa kredytu jest nieważna, co następnie prowadzi do zobowiązania konsumentów i banku do wzajemnego zwrotu świadczeń. Natomiast w toku postępowania sąd ustalił, że Powodowie nie posiadają żadnych istotnych oszczędności. Sąd odsyłający powziął zatem wątpliwości dotyczące konsekwencji uznania postanowień umowy kredytu za niedozwolone dla dalszego trwania tej umowy i postanowił wystąpić do Trybunału Sprawiedliwości z trzema pytaniami.

Pierwsze pytanie dotyczyło tego, czy ochrona konsumenta przed nieuczciwymi warunkami oparta na Dyrektywie Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich[2] kończy się wraz z unieważnieniem przez sąd umowy, i w związku z tym zasad rozliczenia dla konsumenta oraz przedsiębiorcy trzeba poszukiwać w przepisach krajowego prawa zobowiązań właściwego dla rozliczenia nieważnej umowy.

W drugim pytaniu sąd pytał, czy w przypadku stwierdzenia przez sąd niedozwolonego charakteru danego postanowienia umownego i braku możliwości obowiązywania umowy po eliminacji tego postanowienia, przy braku zgody stron do wypełnienia powstałej luki zapisami zgodnymi z ich wolą oraz przy braku przepisów dyspozytywnych, sąd powinien unieważnić umowę, poprzestając na woli konsumenta, żądającego, aby sąd unieważnił umowę, czy też sąd ma badać z urzędu, wykraczając poza żądania stron, majątkową sytuację konsumenta, dla ustalenia, czy unieważnienie umowy nie narazi konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje.

Trzecie pytanie dotyczyło ewentualnej możliwości wypełnienia przez sąd powstałej w umowie luki po eliminacji z umowy postanowień niedozwolonych przepisami prawa krajowego, które można zastosować do przedmiotowej umowy tylko odpowiednio lub przez analogię, a które odzwierciedlają regułę obowiązującą w krajowym prawie zobowiązań, w sytuacji, w której ów sąd dojdzie do wniosku, że unieważnienie umowy byłoby szczególnie niekorzystne dla konsumenta, a strony, pomimo ich nakłaniania przez sąd nie doszłyby do porozumienia co do wypełnienia umowy.

Rozstrzygnięcie TSUE

Odpowiadając na pytanie pierwsze, Trybunał przyjął, że w przypadku unieważnienia umowy z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków do państw członkowskich należy uregulowanie, w drodze prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem przepisów dyrektywy 93/13. Regulacja ta powinna w szczególności przywrócić sytuację prawną i faktyczną, jaka istniałaby w braku wprowadzenia do umowy klauzuli abuzywnej. Trybunał sprzeciwił się zastosowaniu przepisów prawa krajowego, które, w związku z unieważnieniem umowy, prowadziłyby do równego podziału strat między jej stronami, wskazując na ochronny cel Dyrektywy 93/13.

W odniesieniu do pytania drugiego TSUE wskazał, że w zakresie, w jakim sąd odsyłający poinformował konsumentów w sposób obiektywny i wyczerpujący o skutkach prawnych oraz szczególnie szkodliwych skutkach ekonomicznych, jakie może mieć dla nich unieważnienie umowy, sąd ten nie może, po uwzględnieniu ich woli stwierdzenia nieważności umowy, sprzeciwić się zrzeczeniu się przez nich ochrony przyznanej im przez dyrektywę 93/13.

Natomiast na pytanie trzecie padła następująca odpowiedź: w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy nieważności nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem sąd ten nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku.

Trybunał wskazał nadto, że sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru postanowienia umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem nie może zaradzić lukom wynikającym z usunięcia nieuczciwego postanowienia zawartego w tej umowie poprzez zastosowanie przepisu prawa krajowego niemającego charakteru przepisu dyspozytywnego.

Podsumowując, TSUE odpowiadając na pytania prejudycjalne wskazał, że:

• ochrona przyznana konsumentom przez prawo unijne nie jest ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy, lecz obowiązuje również po jej wykonaniu,
• Dyrektywa 93/13 nie pozwala sądowi krajowemu badać z urzędu sytuacji majątkowej konsumenta, w celu ustalenia, czy żądanie przez konsumenta ustalenia nieważności umowy kredytu może narazić go na niekorzystne konsekwencje – jest to granica ochrony kredytobiorców,
• w przypadku stwierdzenia nieważności umowy z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków, należy przywrócić sytuację prawną i faktyczną, jaka istniałaby przy braku tej klauzuli w umowie kredytu,
• sąd krajowy nie może uzupełnić luki wynikającej z usunięcia nieuczciwego warunku zawartego w umowie poprzez zastosowanie przepisu prawa krajowego niemającego charakteru dyspozytywnego.

Chociaż omawiane rozstrzygnięcie wpisuje się w dotychczasową linię orzeczniczą TSUE, warto zauważyć, że Trybunał stawia wyraźną granicę w ochronie konsumentów - jest nią udzielenie przez konsumenta wolnej i świadomej zgody na stwierdzenie nieważności umowy kredytu. Jeśli konsument – frankowicz takiej zgody udzieli, sąd jest związany jego decyzją, nawet jeśli w wyniku nieważności umowy konsument poniósłby szczególnie szkodliwe dla siebie konsekwencje ekonomiczne.