Brak obowiązku określenia końcowego terminu naliczania kar umownych oraz ich kwoty maksymalnej

W ostatnich latach, w orzecznictwie sądowym pojawiła się rozbieżność, czy dopuszczalnym jest naliczanie kar umownych bez określenia terminu końcowego ich naliczania lub kwoty maksymalnej. Wątpliwości te rozwiewa wyczekiwana przez autora uchwała Sądu Najwyższego z dnia 09 grudnia 2021 r., wydana w sprawie o sygn. akt III CZP 16/21.

Przedmiotowa rozbieżność wydaje się, iż powstała wskutek wydania przez Sąd Najwyższy wyroku z dnia 22 października 2015 r. w sprawie o sygn. akt IV CSK 687/14, w którym stwierdzono iż ,,W związku z podniesionym w apelacji powódki i wcześniej nie rozpoznanym zarzutem błędnej wykładni art. 483 § 1 KC wskazać trzeba, że nie określenie w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty maksymalnej, prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne, niekończące się. Takie ukształtowanie zobowiązania zapłaty kary umownej, nie spełnia należącego do jego istoty wynikającego z art. 483 § 1 KC wymagania określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego. Wymóg ten jest spełniony, gdy strony z góry określają wysokość kary umownej, albo gdy w treści umowy wskazują podstawy do definitywnego określenia jej wysokości”.

To błędne, w ocenie autora, stanowisko, nie uzyskało w orzecznictwie szerszej akceptacji, natomiast zostało podzielone m.in. w następujących judykatach:

1. wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi - XIII Wydział Gospodarczy Odwoławczy z dnia 31 stycznia 2017 r., w sprawie o sygn. akt XIII Ga 748/16 ,,Zasadnie Sąd Rejonowy zważył, że zastrzeżona w umowie kara umowna jako 0,15 % wynagrodzenia umownego na każdy dzień zwłoki nie spełniła wymogu „określonej” sumy pieniężnej. Wskazać bowiem należy, iż z treści art. 483 § 1 KC dopuszczającego zastrzeżenie kary umownej w „określonej sumie” wynika nakaz wyrażenia jej kwotowo w chwili zastrzegania. Nie rodzi to jednak obowiązku podania konkretnej sumy pieniężnej stanowiącej karę umowną. Wbrew wywodom apelującego podobne stanowisko jak przyjęte przez Sąd Rejonowy za cytowanym przezeń wyrokiem z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt IV CSK 687/14 wynika również z powołanych przez skarżącego innych orzeczeń Sądu Najwyższego”,
2. wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu - II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 29 czerwca 2021 r., w sprawie o sygn. akt II Ca 1295/20 „Uzupełniając argumentację sądu I instancji w tym przedmiocie, sąd okręgowy wskazuje na wyrok Sądu Najwyższego z 22 października 2015 r., IV CSK 687/14, zgodnie z którym (….) Sąd okręgowy zauważa, że § 14 umowy wskazuje jednoznacznie, że kara umowna w kwocie 3.000 zł będzie naliczana za „każdy dzień…” (ust. 1) lub za „każde z naruszeń…” (ust. 3), ale umowa nie określa granicy maksymalnego naliczenia tej kary (por. wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z 4 maja 2018 r., XVIII C 1474/17). Zatem również i z tych przyczyn postanowienia dotyczące kary umownej wskazane w § 14 ust. 1 i 3 umowy, należało uznać za nieskuteczne”,
3. Wyrok Krajowej Izby Odwoławczej z dnia 16 października 2020 r., w sprawie o sygn. akt KIO 2296/20 „Rozpoznając przedmiotowym zarzut w ocenie Izby zasadnym jest odwołanie się do orzecznictwa sądowego, w którym prezentowany jest pogląd, iż bezterminowe lub nielimitowane kwotowo zastrzeżenie kary umownej nie stanowi „określenia sumy pieniężnej” w rozumieniu art. 483 KC i obarczone jest sankcją bezwzględnej nieważności (art. 58 KC). Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt: IV CSK 687/14: „Nieokreślenie w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty maksymalnej prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne, niekończące się. Takie ukształtowanie zobowiązania zapłaty kary umownej nie spełnia należącego do jego istoty wynikającego z art. 483 § 1 KC wymagania określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego. Wymóg ten jest spełniony, gdy strony z góry określają wysokość kary umownej albo gdy w treści umowy wskazują podstawy do definitywnego określenia jej wysokości”. Skład orzekający przywołane stanowisko Sądu Najwyższego podziela i przyjmuje je za własne”.

Zważywszy, iż przedmiotowa kwestia budziła rozbieżności w orzecznictwie (choć nie aż tak znaczne), za zasadne uznano przedstawienie Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego o następującej treści:

„Czy ważne i dopuszczalne jest zastrzeżenie na podstawie art. 483 § 1 k.c. kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki bez określenia końcowego terminu naliczenia kary umownej ani jej kwoty maksymalnej?”.

Na postawione pytanie, w dniu 09 grudnia 2021 r., Sąd Najwyższy udzielił następującej odpowiedzi:

„Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej”.

W ocenie autora, rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego podzielić należy w całej rozciągłości. Przepis art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego, którego rozumienie stało się przyczyną wyżej opisanych wątpliwości, stanowi iż: „Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna)”. Określając karę za zwłokę poprzez wskazanie, iż należna jest ona w procencie wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki, określamy jej sumę, gdyż:

1. wynagrodzenie jest znane w momencie zawierania umowy, zatem dłużnik (podmiot, który będzie ewentualnie musiał ów karę zapłacić), może z łatwością ustalić, jaką kwotę za każdy dzień zwłoki będzie musiał zapłacić,
2. przesądzenie jaki okres czasu (ile dni) trwała zwłoka również może, a nawet musi zostać ustalone przez Sąd, przy na ogół rozbieżnym stanowisku stron – opierając się bowiem na dowodach, Sąd musi ustalić czy wystąpiła zwłoka oraz określić okres jej trwania.

Z przyczyn opisanych w pkt 1-2, w ocenie autora, niewłaściwe i błędne jest wyżej cytowane stanowisko Sądu Najwyższego w sprawie IV CSK 687/14, jakoby „nieokreślenie maksymalnej wysokości kar umownych lub końcowego terminu naliczania kar umownych, prowadziło do powstania nieokreślonego w czasie, a więc w istocie tworzącego zobowiązanie wieczne, niekończące się”. Tak długo bowiem jak trwa zwłoka, tak długo będą naliczane kary umowne, jednak gdy zobowiązanie zostanie wykonane - przestaną one być naliczane.

W tym miejscu, z uwagi na zainteresowania autora materią Prawa zamówień publicznych, wskazać należy, że obowiązujący od 01 stycznia 2021 r. przepis art. 436 pkt 3 ustawy z dnia 11 września 2019 r. Prawo zamówień publicznych, stanowi iż „Umowa zawiera postanowienia określające w szczególności: 3) łączną maksymalną wysokość kar umownych, których mogą dochodzić strony”.

Omówiona wyżej problematyka będzie zatem miała potencjalne zastosowanie do kar naliczanych na podstawie umów zawartych na podstawie dawnej ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, gdyż z pewnością wielu wykonawców obciążonych karami umownymi, będzie się powoływać na, nieaktualny wskutek omawianej uchwały, wyrok Sądu Najwyższego, wydany w sprawie IV CSK 687/14.

We wszelkich „nowych” umowach w sprawie zamówienia publicznego, przedstawiony problem nie powinien natomiast występować, chyba że Zamawiający zapomniał określić łączną maksymalną wysokość kar umownych, których mogą dochodzić strony - ale to już temat na osobny artykuł, w którym musiałyby zostać omówione liczne problemy, a jednoznaczne stanowisko najpewniej okaże się niemożliwe do przedstawienia.